ابــــــــــــــــــن ســـــــــــــند
اِبْنِ سَنَد، عثمان (1180- بعد از 1242ق/1766- بعد از 1826م)، ملقب بهبدرالدين، مورخ، اديب، شاعر و فقيه. وي در نجد به دنيا آمد، ولى كحاله (معجم، 6/256؛ مستدرك، 457) محل تولد وي را جزيرة فيلكه از توابع كويتامروزي و اصل او را از نجد دانسته است. ابن سند در جوانى در جستوجوي دانش،راهى عراق شد، نخست در بصره اقامت كرد و از اين رو به بصري نيز شهرت دارد (كحاله، معجم، 6/255؛ زركلى، 4/206)، آنگاه به بغداد رفت و در ادب، تاريخ واصول و فقه چيرهدست شد و بهشهرت رسيد. برخى او را حنبلىدانستهاند (مراغى، 3/143)، اما بروكلمان II/791) S, او را مالكى خوانده است. وي بهتصوف نيزگرايشداشت، چنانكه او را از پيروان طريقتنقشبندي به شمار آوردهاند (بغدادي، ايضاح، 2/498؛ همو، هديه، 1/661؛ بانكيپور، ؛ XIII/166 نك: ادامة همينمقاله). وي در بغداد به داوود پاشا فرمانرواي عثمانى پيوست و در شمارنزديكان وي درآمد و كتابى نيز در اخبار و احوال او تأليف كرد (مراغى، همانجا) و گويا تا پايان عمر در خدمت او باقى ماند. بروكلمان II/739) در مورد شخصيتابن سند به اشتباه رفته و گمان كرده است كه عثمان بن سند بصري و عثمانبن سند مالكى دو تن بودهاند.
اگرچه ابن سند اشعار بسياري سروده، اماشهرت او مرهون تأليفات تاريخى اوست. چنانكه كتابهاي وي از منابع اصلىتاريخ عراق در سدههاي اخير به شمار مىرود (سركيس، 2/313). بسياري ازنويسندگان معاصر در نوشتههاي خود از آثار وي سود جستهاند، از جمله عزاوي درتاريخ العراق بين احتلالين (6/7، 62، 156)، على خاقانى در كتاب شعراء الحلّة (2/240)، سركيس در مباحث عراقية (1/197، 200، 2/25، جم) و سليمان نوار در كتابداود باشا والى بغداد (ص 99، 229، 352) از آثار وي بهره گرفتهاند.
تاريخدرگذشت ابنسند به درستى روشننيست و سالهاي 1240ق/ 1824م (طلس، 222)، 1242ق/1826م (مراغى، 3/143)، 1248ق/ 1832م و 1250ق/1834م ذكر كردهاند (طلس، همانجا) و حتى بروكلمان II/791) S, مرگ او را در 1257ق/1841م دانستهاست كه اندكى بعيد به نظر مىرسد، اما يقين داريم كه او تا رمضان 1242/ آوريل 1827 زنده بوده است، چه بنابر برخى اسناد ديوانى، در اين تاريخ، بهوي هدايايى تقديم شده است. افزون بر اين كتاب مطالع السعود وي اخبار سال 1242ق را نيز در بر دارد (سركيس، 2/98، حاشيه).
آثار چاپى: اصفى المواردمن سلسال احوال الامام خالد يا اصفىالموارد فى احوال الشيخ خالد، در احوالشيخ خالد نقشبندي. اين كتاب در 1313ق/1895م در قاهره چاپ شده است؛ اوضحالمسالك فى فقه الامام مالك، چاپ بمبئى، 1360ق/1941م؛ كه همان مختصرالعمروسى است كه ابن سند با اضافاتى آن را به نظم درآورده است؛ تفهيمالمتفهم، شرح تعليم المتعلّم، چاپ قازان شوروي، 1896م؛ مطالع السعود بطيباخبار الوالى داود يا مطالع السعود فى اخبار اعلم الوزراء و اعظمهم داود كهتوسط امين حلوانى مدنى خلاصه شده و در 1304ق در بمبئى تحت عنوان مختصرمطالع السعود بطيب اخبار الوالى داود چاپ سنگى شده و در 1371ق/1951م، درقاهره به كوشش محبالدين خطيب تحت عنوان خمسة و خمسون عاماً من تاريخالعراق به چاپ دوم رسيده است؛ سبائك العسجد فى اخبار احمد نجل رزقالاسعد، بمبئى، 1315ق/1897م، كه مختصري از كتاب پيشين است و ظاهراً توسطخود مؤلف فراهم آمده است.
آثار خطى: الف - در فقه و حديث: بهجةالبصرلنثر نخبة الفكر در مصطلحات حديث، محفوظ در انستيتوي خاورشناسى شوروي ( خالدوف،.(I/72 بغدادي ( هديه،1/661) آن را بهجةالنظر فى نظم نخبة الفكر ذكركرده، ولى خود ابن سند عنوان اول را ياد كرده است (نك: دارالكتب، 1/264)؛تحفة التحقيق لمعرفة الصديق، فى الغاز الفرائض به خط مؤلف كه در عباسيةبصره محفوظ است (خاقانى، مخطوطات، 2/132)؛ الغرر شرح بهجة البصر در دارالكتب (همانجا) كه مؤلف آن را در 1236ق/1820م نوشته و بر آن تعليقاتى افزوده كهدر خزانة رباط محفوظ است (زركلى، 4/206)؛ الفائض فى علم الفرائض در عباسيةبصره (خاقانى، مخطوطات، 2/52)؛ ب - در تصوف: الرسالة فى التصوف، اين كتابرا يكى از آثار كمنظير در شناسايى نكات برجستة تصوف دانستهاند كه عمدتاًدربارة فضايل شيخ خالد نقشبندي نوشته شده است ( بانكيپور،)؛ XIII/166-7 ج - در ادب: جلاء الغشيان عن مقلة الانسان در نحو، محفوظ در عباسية بصره (خاقانى،مخطوطات، 2/64)؛ الجواهر الفريد فى العروض، در عباسية بصره (همان، 2/131)؛شرح الجوهر الفريد (طلس، 201). اين اثر به خط مؤلف است و چنانكه از عنوانآن برمىآيد، شرح قصيدة اوست در عروض؛ الصارم القرضاب فى نحر من سب اكارمالاصحاب كه ديوان شعر اوست و چندين نسخه از آن در ازهريه (ازهريه، 5/177)،دانشگاه ملك سعود ( فهرس،5/142) و عباسية بصره (خاقانى، مخطوطات، 2/134) موجود است. پارهاي ديگر از اشعار او نيز ضمن مجموعهاي در عباسية بصره (همان، 2/103) مضبوط است؛ منظم الجوهر فى مدائح حمير (زركلى، 4/206)؛ نظممغنى اللبيب ابن هشام كه حدود 000 ،5بيت است؛ نظم الورقات لامام الحرمينو شرح آن (همانجا)؛ مجموعهاي از رسائل او شامل فكاهة السامر و قرة الناظر،نسمات السحر، روضة الفكر در دارالكتب نگهداري مىشود (همانجا)؛ د - در تاريخ: الغرر فى وجوه القرن الثالث عشر (همانجا).
آثار منسوب: منظومة فى فقهالمالكية (بغدادي، هديه، 1/661). اين منظومه ظاهراً همان اوضح المسالك است،به ويژه آنكه بغدادي در ميان كتب ابن سند از اوضح المسالك ياد نكردهاست.
مآخذ: ازهريه، فهرست؛ بغدادي، ايضاح؛ همو، هديه؛ خاقانى، على،شعراء الحلة اوالبابليات، نجف، 1372ق/1952م؛ همو، مخطوطات المكتبة العباسيةفى البصرة، عراق، 1380ق/1961م؛ دارالكتب، فهرست؛ زركلى، اعلام؛ سركيس،يعقوب، مباحث عراقية، بغداد، 1367ق/1948م؛ سليمان نوار، عبدالعزيز، داود باشاوالى بغداد، قاهره، 1387ق/1967م؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائنكتب الاوقاف، بغداد، 1372ق/1953م؛ عزاوي، عباس، تاريخ العراق بيناحتلالين، بغداد، 1372ق/1954م؛ فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود، رياض؛كحاله، عمر رضا، مستدرك، بيروت، 1406ق؛ همو، معجم المؤلفين، بيروت، 1957م؛مراغى، عبدالله مصطفى، فتح المبين، بيروت، 1394ق/1974م؛ نيز:
Bankipore; GAL, S; Khalidov.
محمدجواد پورمراديتايپ مجدد و ن * 1 * زان * 2 * زا
التعديل الأخير تم بواسطة العدان ; 10-04-2008 الساعة 02:28 PM.
|